معرفي :

            گندم يكي از قديمي ترين و پر ارزش ترين گياهان روي زمين است كه بيش از هر محصول ديگري در دنيا كشت مي‌شود و بيش از هر محصول ديگري تأمين كالري نموده و بيشترين پروتئين را در جيرة غذايي انسان عرضه مي‌كند.

            بررسي هاي علمي نشان مي‌دهد كشت گندم از حدود 3000 سال قبل از ميلاد مسيح يعني حدود 5000 سال پيش در مصر رواج داشته است ، طبق مدارك موجود يكي از نباتاتي كه در دنيا كشت مي‌شده گندم مي‌باشد و موطن اصلي گندم آسياي مركزي است.

            منطقه ي پيداش آن ابتدا در سوريه و فلسطين بوده و از آنجا به مصر و بين النحرين و سپس به ايران آمده و بعداً از طريق ايران به هندوستان ، چين و روسيه و بالاخره به اروپا رفته و سپس به ساير نقاط دنيا انتقال يافته است . درايران كار اصلاح و هيبريداسيون گندم از سال 1309 در كرج و ورامين شــروع و اولين هيبريد بين دو رقــم به نام « عطايي » و « شاه پسند » براي تهيه ي گندم « شاه پسند زودرس » انجام گرديد.

گياه شناسي :

            گندم گياهي تك لپه از تيره غلات (Graminae ) و در زير تيره گندميان (Triticeae)  قرار دارد. گندم  از جنس Triticum و يكساله مي‌باشد و از نظر كروموزومي به سه دسته : ديپلوئيد ، تتراپلوئيد و هگزاپلوئيد تقسيم مي‌شود و گندم ديپلوئيد در هر سنبليچه ي خوشه فقط يك دانه وجود دارد و به آنها گندمهاي تك  دانه مي‌گويند. گندم هاي تتراپلوئيد زراعي در سطح وسيعي در مصر به عنوان گندم نان كشت مي‌شود و گندم دورم كه بيشتر براي تهيه ي ماكاروني ، شيريني پزي و مصارف صنعتي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. از دسته گندم هاي تتراپلوئيد باشند. مهمترين گندمهاي هگزاپلوئيد ، گندم نان بوده و گونه ي غالب تجارتي دنيا محسوب مي‌شود.

 گل آذين گندم سنبله مركب است ، هر سنبله (Spike ) از چند سنبلچه يا سنبله فرعي (Spikelet) تشكيل شده كه در روي محور اصلي گل آذين (Rachis) قرار گرفته است. گل ها نيز بر روي محورهاي فرعي (Rachilla) قرار مي‌گيرند.

  معمولاً سنبلچه هاي وسطي زودتر گل مي‌دهند. هر گل گندم داراي تخمدان منفردي است كه در قســمــت فــوقاني آن دوميله كوتاه به نام خامه (Style) و در روي هر ميله يك عضو پرمانند به نام كلاله (Stigma ) قرار گرفته است. از قاعده تخمدان سه پرچم (Anther) يا عضو نر خارج مي‌شود، تخمدان به وسيله پوشينه هاي گلوم ، لما و پالئا محافظت مي‌شود.

برگ :

          برگ گندم شامل دو قسمت : غلاف و پهنك مي‌باشد . غلاف ، ساقه را در بر گرفته و طول هر غلاف از گره تحتاني تا گره فوقاني امتداد دارد. در انتهاي فوقاني غلاف كه به قاعده ي برگ منتهي مي‌شود ، عضاء ظريفي به نام زبانك (Ligule) ديده مي‌شود. ليگول گندم بي رنگ و با كرك هاي ظريفي پوشيده شده است. دو زائده ي گوشواره مانند و خميده نيز وجود دارد كه به طرفين قاعده ي پهناي هر برگ متصل بوده و گوشوارك نام دارد.

ساقه :

          در اصطلاح دهقاني ايران « كلش » نام دارد ، ساده ، ماشوره اي ( ني نما) ، بدون انشعاب روي ساقه گره هايي وجود دارد و در كنار هر گره يك برگ وجود دارد.

اهميت كشت گندم « محصول توليدي و موارد مصرف »

            220 ميليون هكتار از زمين هاي كشاورزي دنيا به منظور توليد دانه براي تهيه ي نان ، خوراك انسان، تغذيه ي حيوانات و همچنين مصارف صنعتي ، كشت مي‌شود. سطح زير كشت گندم در ايران حدود 2/6 ميليون هكتار است. كه از اين سطح حدود 2 ميليون هكتار آبي و حدود 2/4 ميليون هكتار ديم مي‌باشد ، گندم از جمله غلات زمستاني است كه جايگاه مهمي را از نظر تغذيه در دنيا داراست. در تركيب دانه ي گندم 14-10 درصد پروتئين ، 2درصد روغن ، 75-70 درصد كربوهيدرات ، 2 درصد فيبر ، 4/0 درصد پتاسيم وجود دارد. از ويژگي هاي مهم گندم در ميان غلات ، تغذيه ي بشر از آن به عنوان قوت غالب مي‌باشد .

            گندم به دلايل ذيل در زندگي بشر اهميت دارد :

• ارزش غذايي بالا
• متناسب بودن با دستگاه گوارش
• عملكرد بالاي اين محصول
• امكان كشت آن در شرايط آب و هوايي متنوع
• بالابودن عمر نگه داري و انبار داري
• تنوع واريته هاي آن
• مرغوبيت فرآورده هاي آن

خاكهاي مناسب براي كشت گندم :

            در تعيين نوع خاك جهت كاشت گندم بايستي در درجة اول محيط را در نظر گرفت زيرا در نقاط مرطوب جنس زمين نسبت به نقاط خشك فرق مي‌كند. در اين صورت زمين بايد شني و يا شن و هوموسي باشد. هر گاه در مناطق مرطوب زمين رسي باشد ، چون قابليت نفوذ خاك كم است ، زمين به تدريج در اثر آبياري و جذب رطوبت باران تبديل به باتلاق خواهد شد ، ليكن در مناطق خشك براي كشت و توليد گندم بايد اين گياه را در زمين هاي سنگين رسي و رسي هوموسي كشت نمود.

            بطور كلي گندم نباتي است كه كشت آن در هر خاكي امكان پذير است. مشروط بر آنكه خاك شور و باتلاقي نباشد. زيرا در اين حالت امكان رشد گياه و برداشت محصول وجود ندارد. خاكهاي خيلي قوي از نظر هوموس ، باتهويه ي كافي و مواد غذايي كامل براي كشت گندم بسيار مناسبند. در خاكهاي خيلي سنگين و رسي ، جوانه زدن خيلي دير انجام مي‌شود و به علت آنكه در زمستان و بهار رطوبت را به مقدار زياد و به مدت طولاني در خود نگهداري مي‌نمايد. احتمال از بين رفتن بذر و يا گياه جوان وجود دارد در خاكهاي آهكي خطر يخبندان زمستان در مناطق معتدل و سرد زياد است . همچنين خاكهايي كه سطح آنها در اثر كار ادوات كشاورزي بالا آمده و پوك شده باشند. براي كشت گندم مناسب نيستند ، بنابراين گندم بايد در خاكهايي كشت گردد كه كاملاً نشست كرده و خاك زياد نرم و پودر نباشد.

       بهترين و مناسب ترين خاك براي گندم ، خاكهاي ليموني رسي و ليموني شني كه از رسوب رودخانه ها تشكيل شده اند و يا خاكهاي رسي و سيليسي ، با عمق كافي و مواد غذايي كافي مي‌باشند. همچنين زمين هاي شني هوموسي و خاكهاي هوموسي و در نقاطي كه زمين هاي شني رسي و يا رسي شني ، رسي آهكي و آهكي شني باشند كشت گندم امكان پذير بوده و PH مناسب براي رشد خوب اين گياه حدود 7 مي‌باشد .

ارقام گندم و نيازهاي آب و هوائي

            گندم در طيف وسيعي از شرايط آب و هوائي كشت مي‌گردد (اقليم گرم و خشك ، اقليم معتدل و اقليم سرد) بنابراين در هر اقليم ارقام سازگار با شرايط آب و هوائي موردنياز مي‌باشد . گندم از نظر تأمين آب موردنياز به طريق بارندگي و با آب آبياري به دو دسته گندم آبي و ديم تقسيم مي‌شود كه براي هر دسته ارقام متفاوتي كشت مي‌گردد.

گندم آبي در اقليم گرم :

  اين شرايط شامل استانهاي سيستان و بلوچستان ، هرمزگان ، بوشهر ، خوزستان ، ايلام و قسمت هايي از استانهاي يزد ، كرمان ، فارس ، خراسان و اصفهان و ساير استانهاي كشور مي‌باشد . اقليم گرم استان اصفهان شامل شهرستانهاي اردستان ، نائين ، نطنز ، كاشان و آران و بيدگل مي‌باشد . د رحال حاضر به ترتيب ارقام كوير ، روشن ، قدس ، مهدوي ، بك كراس روشن ، M-73-18 پيشتاز سطح زير كشت گندم شهرستانهاي مناطق گرم را تشكيل مي‌دهد. اميد است با تلاش محققين استان  هر چه سريعتر تعدادي ارقام پرپتانسيل و مقاوم به گرما و خشكي جهت كشت دراين مناطق معرفي گردد.

گندم آبي در اقليم معتدل :

            اين مناطق به دليل برخورداري از درجه حرارت هاي مناسب ، عدم بروز سرماي شديد و طويل المدت در پائيز و زمستان ، براي رشد گندم مناطق مستعدي محسوب مي‌شوند و همواره بالاترين عملكردها مربوط به اين اقليم بوده است كه عموماً شامل استانهاي تهران ، اصفهان ، قزوين ، قم ، مركزي ، يزد و بخشهائي از استان فارس ، لرستان ، كرمانشاه ، كرمان، خراسان مي‌باشد . شهرستان اصفهان  ، برخواروميمه، شهرضا ، دهاقان ، مباركه ، زرين شهر ، فلاورجان ، نجف آباد ، خميني شهر و بخش هائي از شهرستان تيران و كرون و گلپايگان در اقليم معتدل قرار دارند. در اين اقليم شرايط آب و هوائي معتدل در طول سال و زمستان سرد و معتدل و تابستان هاي نسبتاً گرم وجود دارد. ارقام كشت شده در اقليم معتدل استان اصفهان شامل ارقام 18-73M ، بك كراس روشن ، مهدوي ، روشن ، قدس ، پيشتاز و شيراز مي‌باشد .

گندم آبي در اقليم سرد :

            اين مناطق با ارتفاعي بيش از يك هزار متر از سطح دريا داراي زمستانهاي نسبتاً سرد و طولاني مي‌باشند. سرماي شديد زمستان دراغلب سال ها و سرماي ديررس بهاره در بعضي مواقع يكي از عوامل محدود كننده توليد گندم اين مناطق است. مناطق سردسير به علت طولاني بودن دوره رشد در صورت كشت ارقام با تيپ رشد زمستانه و يا بينابين پتانسيل و مناسب كه داراي خصوصيات مطلوب زراعي باشند مي‌توانند بالاترين عملكرد و ميزان توليد در واحد سطح را دارا باشند. اقليم سرد استان اصفهان شامل شهرستان هاي فريدن ، فريدونشهر ، خوانسار ، سميرم ، چادگان و بخش هايي از شهرستان تيران و كرون ، نجف آباد مي‌باشد .

گندم ديم – اقليم سرد :

            اين اقليم شامل استانهاي آذربايجان شرقي – آذربايجان غربي – كردستان  - زنجان – اردبيل و قسمت هائي از استانهاي قزوين – چهارمحال و بختياري ، اصفهان – فارس و ... مي‌باشد .

            بطور كلي در مناطقي كه ميزان بارندگي از 350 ميليمتر كمتر باشد گندم بايد آبياري گردد. لذا در مناطق ديمكاري بايستي حداقل 350 ميليمتر بارندگي با پراكنش مناسب وجود داشته باشد. شهرستان سميرم ، فريدن ، فريدونشهر ، چادگان از شهرستان هاي منطقه سرد مي‌باشد كه كشت گندم ديم در آنها وجود دارد. به طور كلي با توجه به شرايط بارندگي ، كشت گندم ديم در اقليم گرم و معتدل استان وجود ندارد. و ساليانه سطحي حدود 17 هزار تا 22 هزار هكتار و با توجه به ميزان بارندگي كشت گندم ديم استان انجام مي‌گردد. ارقام مورد كشت در استان شامل رقم هاي سرداري ، آذر  اسيد و درصد كمي ارقام بومي مي‌باشد .

            اگر چه كشت گندم ديم در بسياري از مناطق با بارندگي كمتر از 350 ميليمتر انجام مي‌گيرد ليكن عملكرد گندم ديم اين مناطق پائين  مي‌باشد.

برگ :

            برگ شامل دو قسمت غلاف و پهنك مي‌باشد. غلاف ساقه را دربرگرفته و طول هر غلاف از گره تحتاني تا گره فوقاني امتداد دارد. در انتهاي فوقاني غلاف كه به قاعده برگ منتهي مي‌شود عشاء ظريف و راستي به نام زبانك (Ligule) ديده مي‌شود. ليگول گندم بي رنگ و با كرك هاي ظريفي پوشيده شده است.

            دو زائده گوشواره مانند و خميده نيز وجود دارد كه به طرفين قاعده پهناي هر برگ متصل بوده و گوشوارك نام دارد.

ساقه :

در اصطلاح دهقاني ايران كلش نام دارد ، ساده ، ماشوره اي ( ني نما) ، لاية انشعاب روي ساقه گره هائي وجود دارد و در كنار هر گره يك برگ وجود دارد.

 تيپ رشد :

            به طور كلي گندم داراي سه تيپ رشدي زمستانه ، بهاره ، بهاره – زمستانه مي‌باشد .

تيپ زمستانه :

            اين گندمها در پائيز كاشته مي‌شوند و براي اينكه بتوانند ساقه و خوشه توليد نمايند بايد حتماً يك دوره هاي زمستان را گذرانده باشند.

تيپ بهاره :

            اين گندم ها براي به ساقه و به خوشن رفتن نياز به سرماي زمستان ندارند ، لذا در بهار كشت مي‌شوند در مناطق معتدله ارقام تيپ بهاره در پائيز نيز كشت مي‌شوند.

تيپ بهاره - زمستانه :

            حد فاصل دو گروه بالا بوده و خواص هر دو گروه را دارا هستند آنها را مي‌توان هم در پائيز و هم در بهار كشت نمود.