گیاه شناسی کلزا

از نظر گیاه شناسی این گیاه به تیره چلیپائیان یا شب بو و جنس براسیكا تعلق دارد و گونه زراعی napus  می باشد. كلزا با نام علمی napus  Brassica  به انگلیسی Rapeseed  به آلمانی Raps  و به فرانسه Colza  نامیده می شود .این نبات گیاهی است یك ساله با تیپ های بهاره و پائیزه كه با توجه به شرایط اكولوژیك مناطق مختلف موردزراعت قرار می گیرد .کلزا با نام علمىBrassica napus L و از تیره شب‌بو یا چلیپائیان (Brassicaceae (Cruciferea یک گونه آمفى‌دیپلوئید حاصل از تلاقى فرم‌هائى از گونه کلم (Brassica olearacea)، با شلغم (Brassica campestris)، در طبیعت مى‌باشد. گیاهى است علفى با دوره رشد یک‌ساله که به دو تیپ بهاره و پائیزه تقسیم مى‌شود. علاوه بر گونه B. napus (کلزا به‌معنى اخص)، دانه گونه‌هاى شلغم روغنى (B. campestris)، خردل هندى (B.juncea)، خردل سیاه (B.nigra) و خردل حبشى (B. carinata) در بازارهاى جهانى تحت نام کلزا شناخته مى‌شوند.

ریشه:

کلزا دارای یک ریشه اصلی عمودی و غالباٌ بلند به شکل دوک شکل میباشد که قطر قسمت فوقانی آن به ۱ تا ۳ سانتیمتر میباشد و تا عمق ۸۰ سانتیمتر خاک نفوذ میکند. همچنین دارای ریشه های جانبی متعددی است که معمولاٌ افقی هستند و کمتر در عمق خاک نفوذ میکنند. عمق نفوذ و گستردگی سیستم ریشه نقش بسزایی در تحمل خشکی و استفاده بهینه از رطوبت ذخیره شده در خاک دارد. همچنین گیاه را در ارتفاع زیاد با کشت متراکم در مقابل بادهای شدید حفظ میکند. در خاکهای سنگین رسی عمق نفوذ ریشه کاملاٌ محدود میشود.

ساقه:           

کلزا تولید یک ساقه اصلی میکند که از آن شاخه های زیادی منشعب میشود. پس از پایان زمستان ابتدا ساقه اصلی طویل میشود و پس از آن به گل نشستن ساقه اصلی شاخه های فرعی نیز شروع به طویل شدن میکنند. میزان شاخه دهی آن به واریته محیط تغذیه گیاه تکنیکهایزراعی و غیره بستگی دارد. برای نمونه تراکم بوته ها تاثیر قابل توجهی در میزان شاخه دهی و ارتفاعی دارد که ساقه اصلی در آن شروع به انشعاب میکند  ولی عمدتاٌ شاخه های جانبی در قسمتهای میانی و بالایی ساقه اصلی تشکیل میشوند و ازساقه اصلی ۸ تا ۱۰ شاخه فرعی منشعب میگردد. و قتی ساقه اصلی شروع به رشد میکند شاخه ها در محل اتصال برگهای فوقانی با ساقه جوانه زده و هرشاخه به یک گل آذین ختممیشود.ساقه مقطعی تقریباٌ مدور دارد. عمودی و رنگ آن سبز روشن است که به مرور زمانزرد میگردد. ارتفاع ساقه در واریته های مختلف از ۵۰ تا ۲۰۰ سانتیمتر تغییر میکند ولی معمولاٌ ارتفاع آن ۸۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر است. کلزا غالباٌ از قوه تجدید رویش خوبی برخوردار است و در صورت فراهم بودن مواد غذایی کافی چنانچه تراکم بوته کم باشد میتوان با ایجاد شاخه های فرعی متعدد اثرات تعداد کم بوته را جبران کند.

برگ:

برگهای کلزا به سه فرم چسبیده - ساقه آغوش- چسبیده معمولی و دارای دمبرگ میباشند. برگهای رزت اغلب بیضوی و چند قسمتی با یک لوب بزرگ در راس برگ بوده و دارای دمبرگ نیز میباشند. رنگ برگها سبز مایل به آبی است و در متن آن رگبرگها مشاهده میشوند. برگهای رزت و برگهای پائینی ساقه کمی کرک دارند ولی برگهای فوقانی و میانی فاقد کرک - دمبرگ و لوب هستند و لبه آنها ممکن است دندانه دار و یا صاف باشد. این برگها به شکل قلب بوده و در محل اتصال یک سوم ساقه را میپوشانند. برگهای کلزا بصورت متناوب روی ساقه قرار میگیرند. تعداد برگهای ساقه اصلی بسته به نوع واریته از ۵ تا ۱۲ عدد در بوته های تیپ بهاره و تا ۴۰ عدد در بوتهای تیپ پائیزه تغییر میکند. میزان تولید برگ به طول دوره گلدهی مربوط میباشد. ریزش برگ به دلیل برخی عوامل از جمله آفات در نواحی گرمسیری شایع است. چنانچه ریزش برگها در ابتدای گلدهی رخ دهد تاثیر منفی بر عملکرد نهایی میگذارد اما پس از گلدهی اثر قابل ملاحظه ای بر آن ندارد.

گل آذین

گل آذین به شكل خوشه بلندی است كه در آن گل ها از قسمت پایین خوشه شروع به شكافتن می كنند. كلزا گیاهی است عمدتاً خودگشن كه میزان خودگشنی آن 67 تا 78 درصد می باشد. گلها دوجنسی(هرمافردویت) بوده و دارای قرینه سطحی هستند. هرگل شامل 4 كاسبرگ ، 4 گلبرگ ، 6 پرچم و مادگی 2 برچه ای می باشد كه دو پرچم آن كوتاه و 4 پرچم دیگر بلند است و رنگ گلبرگ ها نیز از پرتقالی تا زرد كم رنگ متغییر است.

میوه

میوه كلزا ، خورجینی به طول 5 تا 10 سانتی متر است كه فاقد كرك بوده و در انتها به یك منقار منتهی میشود هر خورجین دارای دو برچه می باشد. برچه ها به وسیله دیوار كاذبی ( غشای میانی) از هم جدا می گردند دانه ها در دو طرف غشای میانی قرار دارند این دیواره هنگام رسیدن میوه پاره می شود. در هر خورجین ممكن است 15 تا 40 عدد دانه تشكیل شود.

دانه

دانه كلزا دارای شكل كروی بوده و معمولاً به رنگ قهوه ای تیره تا سیاه می باشد دانه ها هرچه نارس تر باشند روشن تر خواهند بود پوست دانه از سه لایه اپیدرم، پارانشیم و پیگمان تشكیل شده است. در قسمت زیر پوسته دانه آندوسپرم قرار دارد كه اغلب از یك سلول تشكیل می گردد و در زیر آن جنینی قرار دارد كه لپه های درشت و پر روغن آن را احاطه كرده اند وزن هزاردانه كلزا بین 3 تا 7 گرم متغییر می باشد.     

مراحل رشد كلزا

انجمن كلزای كانادا مراحل رشد و نمو كلزا را به شش مرحله تقسیم بندی می نماید:

مرحله صفر ـ جوانه زنی : از شروع كاشت بذر تا خروج ریشه چه اولیه و افزایش طول ساقه چه و سپس مرحله رشد اولیه از شكافتن لپه ها تا رشد برگ های اولیه به طول می انجامد ظهور جوانه اولیه ممكن است 4ـ1 روز طول بكشد در طول این دوره گیاهچه به عوامل بیماری زای خاكزی حساس است .

مرحله اول ـ سبز شدن : از شروع تولید برگ تا زمانی كه اولین میانگره قابل تشخیص می شود و با مراحله روزت در كلزای زمستانه كامل می گردد . این مرحله به علف های هرز حساس است .

مرحله دوم ـ مرحله روزت : بین لپه ها و نقاط رشد فاصله ایجاد می شود و در انتهای این مرحله بیست میانگره قابل تشخیص است. مشخصه این مرحله افزایش شاخص سطح برگ است . گیاه چند هفته در این مرحله باقی خواهد ماند و با افزایش طول روز و دما برای مرحله سوم تحریك می شود .

مرحله سوم ـ مرحله غنچه دهی : پژوهشگران این مرحله را مرحله جوانه سبز نامیده اند و در انتهای بیش از نیمی از جوانه های گل ، زرد هستند و پایین ترین جوانه ها به گل دهی می رسند . در انتهای این مرحله از رشد گیاه ،60 ـ30 درصد از كل ماده خشك را تولید كرده است.

مرحله چهارم ـگل دهی : این مرحله با ظهور گلها شروع و با ظهور خورجین ها پایان

 می پذیرد. 80 درصد از کل جوانه‎های خوشه, گل داده یا در حال گلدهی هستند.

 مرحله پنجم ـ مرحله رسیدگی : گل های بارور شده یك نیام یا تخمدان یك سانتی متری را بعد از افتادن گلبرگ ها باقی می گذارند و تا زمانی كه تمام نیام های بالقوه خوشه ، بیش از 2 سانتی متر طول دارند به اتمام  می رسد.